WMNL Academie

In een reeks webinars is Vereniging Deltametropool op zoek gegaan naar de succesfactoren en aandachtspunten voor over de landsgrens heen samenwerken in de domeinen van ruimte, mobiliteit en landschap. Deskundigen uit beleids-, praktijk- en kennishoek deelden hun ervaringen en inzichten.

Grensoverschrijdend samenwerken is …

1 — omdenken

De grens zit diep in de gedachten van mensen. Grensregio’s zijn sterk georiënteerd op hun nationale kerngebieden: de Randstad en de Vlaamse Ruit. Door die gerichtheid ontstaat een gevoel van periferie en vaak ook achterstelling. Er is een perspectiefwissel nodig om de kansen van grensoverschrijdende krachtenbundeling te zien, bijvoorbeeld op gebied van zorg of onderwijs. Dat vraagt openheid van geest. Een gemeentebestuur aan de landsgrens moet durven zijn eigen grondgebied te zien als deel van de ruimtelijke ontwikkeling van een stad aan de overkant.

2 — elkaar leren kennen

Dit mag banaal klinken, maar hier wordt al te gauw aan voorbijgegaan. We overschatten misschien wel het gewicht van regelgeving en gevestigde grensoverschrijdende structuren als de Euregio’s of de Duits-Nederlandse Commissie voor Ruimtelijke Ordening.

In essentie gaat het om mensen. Het zijn zij en het vaak informele contact tussen hen, die op het terrein het verschil maken. Wanneer dit ontbreekt, is ‘samenwerking’ niet veel meer dan crisisbeheersing of belangenbehartiging op projectniveau.

De basis is simpel: je moet elkaar kennen. We hebben grensoverschrijdende samenwerking zelf in handen.
— Sven Lieten, co-voorzitter vervoerregio Belgisch Limburg

Neem de tijd om elkaar goed te leren kennen alvorens door te denderen met het proces.
— Clemens de Olde, stads- en cultuursocioloog Vrije Universiteit Brussel

Verschillende sprekers hielden een pleidooi voor informele planning. In het Grenspark Groot Saeftinghe hebben zogenaamde ‘streekholders’ (overheden met burgers en het brede middenveld) gezamenlijk een gebiedsagenda en uitvoeringsprogramma uitgewerkt, los van formele procedures. Het protest tegen ontpoldering is omgezet kunnen worden in productieve actie.

In het Grenspark is sociale innovatie een kernbegrip: het veranderen van sociale relaties door anders denken, anders doen, anders organiseren en anders framen.
— Richard Rozemeijer, netwerkregisseur Grenspark Groot Saeftinghe

3 — over en weer erkennen wat nodig is

Er blijkt, met name in het ruimtelijk beleid van de hogere overheden, doorgaans weinig kennis van en begrip voor de ruimtelijke agenda in het nabije buitenland. Het is noodzakelijk om grensoverschrijdende samenwerking als opgave en praktijk van het nationale en deelstaatniveau naar de regio te brengen. Breng op regionale schaal een gedeeld inzicht in wensen en urgenties tot stand. De ‘werkagenda’ voor het grensoverschrijdende NOVI-gebied North Sea Port District is hiervan een mooi voorbeeld. Eens er gezamenlijkheid is in en vanuit de regio, kan wederzijds vertrouwen en eigenaarschap ontstaan… en zijn verschillen in regelgeving en cultuur overbrugbaar.

Om een gezamenlijk gedragen proces tot stand te brengen, moet de liefde van twee kanten komen.
— Vincent Pijnenburg, lector Fontys Cross-Border Business Development

4 — iets doen

Focus een beginnende samenwerking op een concreet project, vanuit de gezamenlijk gevoelde opgave. Laat zo’n project slagen, en er ontstaat vertrouwen. Vertrouwen dat dan weer toelaat om andere projecten samen op te pakken of ten gronde het gesprek over de toekomst van de grensregio te gaan voeren.

Wees niet te afwachtend en grijp gelegenheden aan.
— Clemens de Olde, stads- en cultuursocioloog Vrije Universiteit Brussel

In de webinars bleek het belang van gezamenlijke actie voor duurzame contacten over de grens heen uit ervaringen in de projecten A2 Maastricht, Grenscorridor N69, het North Sea Port District en het Grenspark Groot Saeftinghe.

5 — elkaars planningscultuur begrijpen

Planningscultuur is het geheel van waarden en standaarden, die zich vertalen in gewoonten, regels en procedures van ruimtelijk beleid en praktijk. En tussen Nederland, België en Duitsland verschillen die aardig. Ook de positie van de planoloog en zijn metier in de maatschappij is anders.

Kennis van en inlevingsvermogen in elkaars structuren en culturen zijn belangrijk om succesvol en duurzaam samen te werken. Breng die verschillen van bij aanvang transparant in beeld en stem ze op elkaar af, zodat iedereen zijn gebruikelijke processen kan herkennen en zodat verwachtingen van weerszijden realistisch worden ingeschat.

Een cursus over planningssystemen, bevoegdheden en verantwoordelijkheden zou een zinvolle stap zijn. Wie pakt de bal op?
— Vincent Pijnenburg, lector Fontys Cross-Border Business Development

6 — de grens doorgronden

Een gedeeld begrip van urgenties staat of valt bij een goede kennis van de grensregio en de grensoverschrijdende relaties. En daar schort het vaak al, omdat data ontbreken of niet op elkaar aansluiten. Verkeersmodellen communiceren niet met elkaar, waardoor bewegingen over de grens zwaar onderschat worden, en subsidies en projecten stoppen aan de grens.

De Grensmaas lijkt op menige kaart wel een kust met een witte zee ernaast.
— Katrien Schaerlaekens, projectleider RivierPark Maasvallei

In de grensstreek van West- en Frans-Vlaanderen, waar de regionale grensoverschrijdende werking inmiddels dertig jaar oud is, ondervangen Belgische en Franse overheden en studiebureaus dit probleem door samen op te trekken in de aanbesteding resp. uitvoering van onderzoeksopdrachten.

7 — innoveren

Vaak moet in grensregio’s creatief naar oplossingen gezocht worden. Wet- en regelgeving zijn verschillend aan weerszijden van de grens. Zo wist het RivierPark Maasvallei geen blijf met nationale certificaten voor wilde grazers die de rivier oversteken. Obstakels van deze aard zijn recent in beeld gebracht in het North Sea Port District en in een koerskaart van het Ministerie van BZK en de gemeente Baarle-Nassau.

Voorts kan er bestuurlijke drukte ontstaan. Dan is het belangrijk om structuren niet onnodig te verdubbelen. Echter moeten wel de júiste partners rond de tafel zitten. Vanuit de wetenschap dat je als overheid niet alles kan trekken en er vaak al heel veel in het veld gebeurt door niet-institutionele partijen, is het goed verbinding op te zoeken: maak bewoners en gebruikers van een gebied tot ‘streekholders’ en werk horizontaal samen.

Maak van bestaande (regionale) structuren de spin in het web. Zo wordt vermeden dat elkeen los van elkaar wat anders gaat doen.
— Katrien Schaerlaekens, projectleider RivierPark Maasvallei

Grensoverschrijdend werken biedt tenslotte kansen voor het verhogen van ambities. Zo gaat North Sea Port in lijn met de Nederlandse klimaatwet de CO2-uitstoot met 55% verminderen tegen 2030 in het hele havengebied, ook al blijft een plan aan Belgische zijde voorlopig uit.

8 — samen een verhaal schrijven

Het gaat in de basis om mensen, schreven we hierboven. Dat is een kracht, maar tegelijkertijd een zwakte, vooral om samenwerking op de langere termijn te bestendigen. Mensen veranderen immers van functie of dienst, en ook structuren en bevoegdheden verschuiven of verdwijnen. Om continuïteit te verzekeren en om te vermijden dat de complexiteit die eigen is aan grensoverschrijdend werken, gaat doorwegen, moet er een verhaal zijn waarvan een wervende kracht uitgaat.

Voor samenwerking over de grens is het landschap een aantrekkelijk vertrekpunt voor zo’n gedeeld verhaal: de ‘institutionele weerstand’ is beperkt en er kunnen mooie samenwerkingen met bewoners, bedrijven en verenigingen ontstaan. Opgaven als stedelijke ontwikkeling of mobiliteit, die om veel grotere financiële inspanningen en overheidsinitiatief vragen, kunnen vervolgens vanuit een solide basis worden opgepakt.

Samenwerking staat of valt bij de goodwill van de mensen die erin geloven.
— Bern Paret, regiocoördinator Westhoek (West-Vlaanderen)

Wij Maken Nederland

WMNL bestond van 2015 tot 2021 als platform om binnen de brede vakgemeenschap het gesprek te voeren over de ruimtelijke toekomst van stad en land. Vier partijen (Pakhuis de Zwijger, Platform31, Vereniging Deltametropool en Wing) legden de basis ervan en konden rekenen op ondersteuning door het Ministerie van BZK.

De WMNL Academie liep in 2020 en 2021 en bestond uit drie parallelle leerlijnen (Democratie en energie, Duurzaamheid en demografie, Grensoverschrijdend samenwerken). Kijk of lees onze drie webinars ‘over de grens’ hier terug. Het hele WMNL-archief alsook de uitkomsten van de andere leerlijnen zijn te raadplegen op de website van Pakhuis de Zwijger.

Het traject is op 30 november 2021 afgesloten met een programma waarin de initiatiefnemers terugblikken op zes jaar WMNL, de opbrengsten uit de leerlijnen presenteren en vooruitkijken naar de toekomst.