XS versus XXXL logistiek

De Design Challenge ‘Out of the Box’, over een duurzaam logistiek landschap van de toekomst, bereikte 26 mei weer een mijlpaal. Twee van de vier ontwerpteams bespraken hun voorstellen met experts uit de wereld van logistiek, ruimtelijke ontwikkeling en landschap. Er werd samen gereflecteerd op vier aspecten: landschap, systeem, mens en verdienmodel . Met als doel om de ontwerpers in staat te stellen hun voorstellen verder aan te scherpen, én kritisch te kijken naar actuele ontwikkelingen in de praktijk, zoals het plan Tilburg Wijkevoort.

De Design Challenge is een initiatief van CAST i.s.m. Kunstloc Brabant en Vereniging Deltametropool. De workshop werd voorgezeten door Sophie Stravens en Bart Cosijn. Zie ook de expertmeetings die aan de workshop voorafgingen.

We ontmoetten elkaar, zoals de meeste evenementen momenteel, via een computerscherm, en konden daardoor makkelijk een warming-up doen met een poll. Wat vindt men omtrent logistiek de belangrijkste maatschappelijke opgave van dit moment: creëren van esthetische waarde, werken naar een circulair systeem in bouw en goederen, behalen van de duurzaamheidsambities/klimaateisen, herinrichten van de ketens, of inrichting van prettige werklocaties?

Geheel naar de tijdgeest koos men in meerderheid voor circulariteit en duurzaamheid/klimaat. Bij logistiek heb je het al snel over de ketens, en de wens om daarin meer inzicht te krijgen. Logistiek is slechts een tussenschakel en volgt de rest. Maar wat is daarbij dan leidend, de ruimte, ketens of techniek? Esthetiek werd niet gekozen, opmerkelijk, gezien de recente publieke discussie rond de ‘verdozing’ van Nederland. De esthetische oplossingen van onze gebouwen zeggen wel indirect iets over de maatschappelijke waarden van deze tijd. In vier deelsessies zijn we deze gaan verkennen aan de hand van de twee voorstellen:

XXXL – De Gouden Doos (team Achterop) stelt voor om de gehele logistieke hotspot Tilburg onder te brengen in één groot kubusvormig gebouw, dat door robots optimaal van zijn ruimte gebruikmaakt en is aangesloten op alle transportnetwerken.

XS – Package to the People (team Werkend Landschap/Bright) gaat juist uit van die andere trend in logistiek, de verweving in alles wat we doen in onze directe leefomgeving, en maakt handig gebruik van alle restruimten die we daar nog ter beschikking hebben om (tevens lokale) ketens te faciliteren.

Eerste sessie – Landschap

Het XXXL-voorstel, de Gouden Doos, is op de schaal van het landschap vanzelfsprekend van grote invloed. Enerzijds wordt landschap vrijgehouden door betere benutting van de grond op één locatie, terwijl de visuele impact van dat grote object enorm is.

In de huidige praktijk gaat het vaak over landschappelijk inpassing, waarbij goede projecten ook echt wat kunnen toevoegen aan ecologie en fietsnetwerken, zoals in Greenport Venlo. Veel logistieke gebouwen blijven vanwege de grote investering toch wel zo’n 30 jaar staan, en dan is goede inpassing betaalbaar én belangrijk. Voor de acceptatie van een groot XXXL-landmark zien de deelnemers verschillende mogelijkheden. Door vormgeving kan het een eyecatcher worden, en een boszoom kan zorgen dat er een prettige afstand ontstaat.

“Verstoppen heeft geen zin, deze zie je vanuit Den Bosch.”

Juist het idee van een multifunctioneel gebouw kan de Tilburgers aanspreken. Zo is het te combineren met een klimmuur, waterberging, duurzame energie en andere programma’s waaraan veel behoefte is. Verschillende praktische overwegingen werden ook genoemd, zoals de hogere grondprijs die nodig is voor het rendabel maken van het concept, het verdiepen van het kanaal voor containerschepen, het denken in kubieke meters in plaats van vierkante, het betrekken van lokale partijen, en het vinden van de ideale locatie wat betreft verkeer en landmark.

Bij het XS-voorstel, Package to the People, is het uitgangspunt dat door beter georganiseerde logistiek in de stad ook de stromen meer via die steden gaan lopen, en de claim op open ruimte rondom de stad afneemt. Het is echter nog onduidelijk welke omvang de stedelijke logistiek zou kunnen hebben en welk deel van de grote stroom aan goederen door de huidige distributiecentra zou kunnen worden overgenomen door de stad. En zorgen extra vervoersstromen in de stad niet tevens voor een negatieve invloed op de leefomgeving daar? Toch biedt het verleggen van de logistiek naar de stad duidelijke kansen: veel (monumentale) panden en winkels staan leeg en kunnen een rol spelen in de stadslogistiek. Het voordeel hiervan is dat de stad efficiënter en levendiger wordt, en ook retourstromen (verpakkingen bijvoorbeeld) geen lange weg hoeven af te leggen.

“Plug-and-play netwerk voor lokale initiatieven.”

Het benutten van bestaande panden kan ook voor de stadsranden en dorpen een positief effect hebben. Veel plekken in Brabant hebben immers te maken met criminaliteit, zoals illegale productie van drugs, in leegstaande bedrijfspanden. Lokale logistiek kan werken als een plug-and-play netwerk, waar alle lokale initiatieven zoals streekproducten makkelijk op aanhaken. Zo ontstaat hetzelfde gemak als bij de grote logistiek, maar de lokale producenten profiteren er deze keer van.

Tweede sessie – Systeem

XS is enerzijds goed voorstelbaar, omdat we er nu al voorbeelden van zien: we nemen pakketjes aan voor buren en er zijn bezorgservices die ze achterlaten in de kofferbak van je auto. Het voorstel ‘Package to the People’ gaat verder, omdat het systematisch je woonruimte gaat gebruiken in de distributieketen. Het is hierbij niet de bedoeling om er een rampzalige Uber of Package-B&B van te maken, maar juist ruimte te bieden voor lokale ondernemers en ketens, zoals Rechtstreex met streekproducten al doet. Het streeft naar maatschappelijke waard optimalisatie in plaats van financiële. Het maakt consumenten bewust van gedrag zoals excessieve retours bij e-commerce. Mooi natuurlijk, maar is die consument niet verwend en gemakzuchtig? Diezelfde consument die duurzaamheid wil maar geen windmolens?

“Verlaten shopping centrum wordt delivery mall.”

Door Corona zien we hoeveel ruimte we eigenlijk in potentie over hebben, want onze kantoren staan vrijwel leeg en de bergingen en zolders worden massaal opgeruimd. Ook door e-commerce zouden steeds vaker leegstaande winkels en shopping centra kunnen worden ingezet als ‘delivery mall’. Internationale ketens hebben nu nog het voordeel van de laagste kosten. Wanneer een gelijk speelveld zou worden gecreëerd, door bijvoorbeeld milieukosten te internaliseren in de prijs, zouden regionale ketens met hun maatschappelijke voordelen zeker succesvoller worden. Techniek en nieuwe logistieke concepten zoals het Physical Internet is bij dit alles een middel en geen doel op zich.

Het XXXL-voorstel is wat het systeem betreft eigenlijk óók al voorstelbaar. De techniek van robots en liftsystemen, die pakketjes in een distributiecentrum continu verplaatsen en organiseren, is er al. Ook zijn er al jaren magazijnen die gedeeld worden door verschillende klanten, en volautomatische koelhuizen van 40 meter hoog. Grote brandveilige ruimtes maken lukt nu ook al, al is het ook duur. Het zou ook in ruimtegebruik optimaal zijn voor een stad of regio, want alle goederen blijven bij elkaar in de buurt. Vanuit zo’n complex kunnen bezorgbusjes optimaal geladen worden. Wat nieuw is, is de enorme schaal en standaardisering. We zijn niet gewend om met zoveel partijen in zo’n groot project deel te nemen. De grote voordelen maken wel dat het de moeite waard is om hier nu al over na te denken.

“Waarschijnlijk iets voor over-over-morgen.”

De Gouden Doos wordt bepaald door de functie die hij vervult, en die zou best weleens kunnen veranderen in de loop der tijd. Vanwege de hoge kosten is het relevant om daar van tevoren over na te denken. Wat als de trend doorzet naar meer gepersonaliseerde producten, die pas geproduceerd worden op het moment dat je het koopt? Dan is in het systeem geen voorraad meer nodig, alleen ruimte voor overslag. De investering zou dan een groot risico kunnen zijn. Tegelijkertijd is de ruimte vrij in te delen en zitten er in de schil ook hoogwaardige ruimten voor bijvoorbeeld woningen of kantoren. Mocht het gebouw achterhaald raken, dan kan deze wellicht weer getransformeerd worden. Het houten middengedeelte kan worden omgetoverd tot bedrijfsruimte, theater of sportschool.

Derde sessie – Mens

Welke bijdrage levert het idee van XXXL-logistiek aan de werkomgeving van de mens? Het nieuwe pakhuis is grotendeels gerobotiseerd en de medewerker zal dus nauwelijks tijd spenderen aan ‘dozen sjouwen’. Wel zal er altijd behoefte zijn aan fysieke aanwezigheid en denkkracht van mensen. Men werkt digitaal, vanuit de cockpit, waar de taken van de robots in de gaten worden gehouden. Daarnaast is er ruimte voor duizenden andere werknemers in de logistieke en andere sectoren. Deze werkruimtes bevinden zich in de schil, zodat voldoende daglicht binnenkomt. Tijdens de pauze maakt men gebruik van de groene omzoming van de Gouden Doos. Wat hierin precies het verschil is met de huidige situatie, werd in de sessie niet helemaal duidelijk, hoewel het de huidige medewerkers in de logistiek vaak wel ontbreekt aan kwaliteit op de werkvloer.

“Een doos zonder dozensjouwers.”

Hardop denkend, zou je ook woningen kunnen voorstellen in het gebouw, want het uitzicht bovenin is prachtig. Een monotoon woonklimaat, zoals een polenhotel XXL, is een schrikbeeld.  Een andere optie zou kunnen zijn om de mens helemaal te weren. Het gebouw is dan pure machinerie en landmark, een spiegel en dienaar van de consumptiemaatschappij. Zet er dan ook maar flink wat zonnepanelen op!

De verbeelding van XS, Package to the People, prikkelt de gedachten, maar is tegelijk ook cynisch. De Zalando-zolder en AH-kelder zijn doemscenario’s van het huidige systeem doorgetrokken tot in het extreme. Als bewoner en automobilist moet je naast Airbnb en Uber uiteindelijk ook nog de logistieke sector dulden in je woning en kofferbak. Na deze wake-up call, biedt het voorstel ook een serieus alternatief voor de stad en haar inwoners. Logistiek is immers niet een op zichzelf staande sector maar onderdeel van een economie. XS-logistiek kan aanjager zijn van een nieuwe wijkeconomie, met de productieve ruimte die daarvoor nodig is, meer toegevoegde waarde voor de stedeling. Waardevol werk en mogelijke koppelingen met onderwijs, zoals in het Rotterdamse Wijkpaleis. In een dergelijke context is een wietplantage niet meer het enige denkbare verdienmodel op je zolder, maar is er veel meer mogelijk. Het Haagse Hotel Transvaal werkt volgens hetzelfde principe: de wijk wordt een hotel.

“We worden ons bewust van de logistiek medewerker als vitaal beroep.”

De huidige stad heeft eigenlijk te veel woonruimte, en te weinig ruimte voor werk (20%), terwijl Tilburg een heel productieve geschiedenis heeft. De Wijkgedachte van de vroege modernistische geografen en ontwerpers speelde ook al met het principe van mengen van wonen, werken en andere functies. Momenteel is Panorama Lokaal Tilburg Noord met zulk gedachtegoed bezig. Logistiek heeft in dit scenario het doel van maximalisatie van maatschappelijke waarde, niet winst. Wat als een gezinsvervangend tehuis door logistiek beter kan functioneren, en de last-mile van pakketjes door verstandelijk gehandicapte jongeren zou kunnen worden gerealiseerd?

Vierde sessie – Verdienmodel & exploitatie

XS logistiek kent iedereen die pakketjes voor de buren in ontvangst neemt, je doet open en je zit eraan vast. Ook bij veel winkeliers worden de pakketjes afgeleverd, terwijl ze daar niet erg veel voor terugkrijgen. Zouden ze die ruimte niet liever gebruiken voor eigen klanten en een hogere toegevoegde waarde? Zo’n beslissing kan een omslag in het systeem betekenen. Wat zou het model kunnen zijn achterr de Zalando-zolder? Het kan een gedeeld private of commerciële ruimte zijn, maar dat hoeft natuurlijk niet. Het kan ook op dezelfde manier werken als de huidige buurt-zonnedaken, met postcoderoos. Dit roept nog steeds vragen op, want je blijft in het voorstel onderdeel van de (zalando) keten, gericht op service en het financiële aspect. En de platformisering maakt slachtoffers. Package to the People zou een alternatief kunnen bieden.

“Het logistieke systeem verandert alleen als wij er zelf andere eisen aan stellen.”

Het verdienmodel van de kleine schaal is alleen te vergelijken met die van de grote stroom als je alle kosten internaliseert. De externe kosten zijn op dit moment niet doorberekend. Het is geen concurrentie bij de bestaande lineaire logistiek van A naar B, maar sluit aan bij lokale productie, zoals 013Food, en brede welvaart. In de afgelopen 20 jaar hebben we veel voorstellen voor stadslogistiek langs zien komen. Die zijn nooit aangeslagen, maar dat waren ook vooral technische oplossingen. De inrichting en het gebruik van decentrale logistiek vraagt om analyse van lokale netwerken, en slimme algoritmes in combinatie met social intelligence.

Hoewel XXXL technisch al heel goed denkbaar is, is een grote vraag bij het voorstel wie de ‘operator’ wordt. Is die publiek, privaat, of een combinatie? Stel dat je het zo slim en effectief opzet dat over de hele linie kosten (inclusief last-mile) worden bespaard, dan heb je een reden om in zo’n kubus te investeren. Je zal dan wel alle partijen moeten verplichten om erin te gaan werken, om zo’n investering rendabel te maken, bijvoorbeeld door regionale schaarste te creëren in bouwgrond voor alternatieve distributiecentra. Ook zou je zo’n faciliteit 24/7 willen benutten, en niet alleen ’s avonds laat, wanneer mensen net hun pakje hebben besteld voor bezorging op de volgende dag.

“Delen van XXL logistieke panden gebeurt al, voor stapelen is de grondprijs te laag.”

Voor Wijkevoort ziet gemeente Tilburg wel iets in het vergroten van synergie tussen de logistieke partijen, zodat ze de hectares effectiever benutten. Extra hoge gebouwen en selectie aan de poort zijn daar mogelijkheden voor. Die schaarste ontstaat nu ook al in de praktijk, zeker voor XXL-gebouwen. Gestapeld werken op brownfield locaties wordt daarmee steeds realistischer. Het combineren van logistieke operaties in eenzelfde gebouw(deel) is niet vanzelfsprekend. Zo vragen verse producten, cross-docking en e-fulfilment om heel andere ruimtelijke condities. Binnen dezelfde soort activiteiten is delen van ruimte in een groot pand al gebruikelijk, bijvoorbeeld (ca. 300.000 m2 gebruiksoppervlak inclusief tussenvloer) in Venlo Trade Port.

Conclusie

Een volgende poll wordt gestart. Hoe denkt men dat de ketens zullen veranderen naar aanleiding van de corona-crisis: meer lokaal/regionaal, meer mondiaal, hetzelfde als nu, of niet te voorspellen? De meesten denken dat er zowel meer mondialisering als lokale ketens zullen ontstaan. Deze paradox gaat uit van meer diverse productieketens, want alles uit China laten komen blijkt een risico, maar dat betekent niet dat dan meteen alles in Nederland gemaakt wordt. Er is wel iets van reshoring en nearsourcing merkbaar, maar de grote lokale verandering zit hem waarschijnlijk in de sterk groeiende last-mile oplossingen voor e-commerce. Deze innovatieve ontwikkeling is nog maar net begonnen. Mogelijk ervaren we tegelijkertijd de voortzetting van globalisering op gebied van fashion, terwijl voedsel en ambachtelijk producten van steeds dichterbij gaan komen.

De discussie over logistiek kunnen we niet los zien van de bredere maatschappelijke vraag hoe we productienetwerken organiseren. Als we de huidige veranderingen niet meenemen in logistieke plannen, riskeren we investeringen en herinrichtingsplannen die nooit gaan werken. Ook de gewenste sociale samenhang, betere werkgelegenheid en hogere kwaliteit van leven hangen samen met logistiek. Door de Corona-crisis wordt onze leefwereld letterlijk verkleind en (her)ontdekken mensen hun directe omgeving, waaronder ook lokale productie en de kansen daartoe. De vraag is of dat het gaat winnen van de mondiale keten. Zelfs in die mondiale ketens gebeurt veel wat wij niet zien. Zo leidt de koppeling van ontwerplabs en productie in het snel ontwikkelende China voor nieuwe gestapelde typologieën.

Het blijkt dat de mondiale waardeketens van productie heel flexibel zijn en geoptimaliseerd kunnen worden. Natuurwaarde is juist niet flexibel, is op plekken in lange periodes opgebouwd, en combineert soms niet goed met die productieketens. Een radicale oplossing zou kunnen zijn om in omgevingsplannen ‘natuur’ als hoofdfunctie te definiëren, waarbij de logistieke functie gecombineerd kan worden. Voor natuur en de kwaliteit van werkomstandigheden hebben we echte de overheid nodig, vinden verschillende deelnemers. Ook het circulair (demontabel) bouwen van distributiecentra, inclusief fundering, zou nu al kunnen worden afgedwongen. Voor veel veranderingen is het tevens belangrijk de consumenten te verleiden en bewust te maken, zodat ze uit hun gewoonten en gemak worden losgeweekt. Campagnes op gebied van duurzaamheid en consuminderen hebben effect, en voor wie tijdens het online shoppen bij Amazon wil reflecteren op het eigen gedrag is er de browser-plugin Let me Think. En waarom hebben webshops, naast de knop voor same-day-delivery, niet ook een knop voor duurzamere en arbeidsvriendelijke bezorging?

“Het nieuwe systeem moet ‘overtoepen’ in gemak, en duurzaamheid belonen.”

Juist de architectuur heeft de kracht om gedrag te beïnvloeden. De besproken ontwerpen laten zien hoe innovatieve concepten de discussie al kunnen openbreken.

De Design Challenge leverde in totaal vier interessante ontwerpvoorstellen op.* Naast De Gouden Doos en Package to the People: De Brabantse Stroom (die intensiever gebruik van het kanaal als regionaal element voorstelt) en Intangible Superstructures (omarming van de schaal om er meer van te maken dan een verrommeld bedrijventerrein). Lees ook de column Het belang van een Plan B.

Hoe gaan we met de ontwerpvoorstellen en discussiepunten door? Er worden verschillende mogelijkheden benoemd. We kunnen met de private sector in gesprek gaan over innovatie en actuele ontwikkelingen, zoals Tilburg Wijkevoort. De economic boards van grote gemeenten/regio’s zijn daarvoor een interessant vehikel. De overheid is tegelijkertijd ook aan zet, want de centrale keuzes bij gebiedsontwikkelingen worden bij gemeenten en provincie gemaakt, bijvoorbeeld over het meekoppelen van natuur- en energiedoelen. Wie biedt?

*Alle ontwerpen worden vanaf augustus 2020 middels een reizende expositie gepresenteerd aan het brede publiek, als aanjager voor het debat. (Geïnteresseerd om de expositie bij u te programmeren? Neem contact op met CAST.)

Deelnemers

Experts

Anne van Kuijk, Adviseur Omgevingskwaliteit, Provincie Noord-Brabant

Arjen Wennink, Teammanager Stedelijke Basis, Gemeente Tilburg

Bart van der Westen, Ruimtelijk Adviseur Werklocaties, Provincie Noord-Brabant

Christian Heerings, Commercieel manager, Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo

Daan Zandbelt, Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving, College van Rijksadviseurs

Edwin van der Werf, Teammanager Projecten stedelijke ontwikkeling, gemeente Tilburg

Lóránt Tavasszy, Professor in Freight and Logistics TU Delft

Marten Kuijpers, Senior researcher (o.a. Automated Landscapes), Het Nieuwe Instituut

Martijn Lucassen, Commercieel manager, Bedrijfshuisvesting Janssen de Jong Groep

Paul Gerretsen, Agent, Vereniging Deltametropool

Paul Roncken, Landschapsarchitect, Wageningen University & Research (WUR)

Sander Dekker, Architect, Heembouw Architecten BV

Susan Groot Jebbink, Hoofd team GebiedsAdvies, Sweco Nederland

Twan van Lankveld, Midpoint Brabant, Smart Logistics

Wim Eringfeld, Algemeen directeur, Stec Groep

Ontwerpteams

De Gouden Doos: Vincent van Heesch, Bram van de Sanden, Lex Hildenbrant en Nout Sterk

Package to the People: Peter Hermens, Gerjan Streng en Thijs van Spaandonk

Organisatie

Sophie Stravens & Henriette Sanders (CAST)

Bart Cosijn (moderator)

Ana Luisa Moura & Merten Nefs (Vereniging Deltametropool)