Landbouwparken

De kwaliteit van leven wordt in de verdichtende steden steeds crucialer. Onze Rijksbufferzones – een soort greenbelts – zijn afgeschaft en hebben het landschap wel opengehouden maar niet ontwikkeld. Het recreatie- en natuurbeleid miste vaak de synergie met de landbouw, terwijl de korte ketens voor streekproducten nog in de kinderschoenen staan. Agrarische verdienmodellen en hun ‘license to operate’ staan onder druk. Het landbouwpark is een mogelijk antwoord.

Het landbouwpark is een organisatie- en planningsmodel, dat verschillende functies rond de stad combineert, landschap beschermt en ontwikkelt. In Barcelona bekeken we twee actuele voorbeelden. Jan-Willem van der Schans, onderzoeker korte ketens bij Wageningen UR, organiseerde met Caroline Schakel van LTO Noord deze reis, mogelijk gemaakt door het Plattelands Ontwikkelingsprogramma (POP) van de provincie Zuid-Holland. Merten Nefs van Vereniging Deltametropool werkte mee aan de inhoudelijke voorbereiding en reisde mee. De lessen van het bezoek komen ook beschikbaar voor de Community of Practice Landschap als Vestigingsvoorwaarde.

Een aanvulling op de parkencollectie

We hebben al eerder gekeken naar landbouwparken, zoals Parco Agricolo Sud Milano, de agrarische greenbelts van Toronto en Frankfurt, en voorbeelden in Vlaanderen (Kortrijk, Oostende). Buitenlandse best practices worden vaak opgehemeld, zoals het Groene Hart over de grens ook geroemd wordt terwijl Nederlandse planners wel beter weten. De lastige processen en dilemma’s blijven dan buiten beeld. In Barcelona bekeken we daarom van dichtbij twee zeer verschillende landbouwparken en we spraken uitgebreid met boeren, planners, logistiek en andere betrokkenen. Sònia Callau, hoofd van de Agricultural Spaces Support Unit bij provincie Barcelona, en Gemma Francès, manager van Parc Agrari del Baix Llobregat, hebben dit rijke programma voor het bezoek aan Barcelona opzet en begeleid. Een belangrijk onderdeel van het programma was de gastronomie, op basis van heerlijke lokale producten en gerechten. Ik vermoed dat ik tijdens de vierdaagse reis een kilootje ben aangekomen.

De provincie Barcelona (met 5,6 miljoen inwoners het meest stedelijke deel van de regio Catalonië) voegde aan de bestaande groenstructuur, bestaande uit o.a. stadsparken en nationale parken, twee parktypen toe: het Rurale en Agrarische Park. Beide hebben een andere ligging (ruraal en periurbaan), doelstelling en organisatie. Voor Nederland zijn beide relevant. Wat beide typen gemeen hebben is de strijd tegen het verlies van landbouwgrond. Om de parken ook juridisch meer bescherming te bieden, is dit jaar een nieuw type landgebruik (nr.24) in de wet verankerd: een landbouwreservaat.

Ruraal park Montserrat

Dit park, gelegen op ongeveer een uur rijden van centraal Barcelona, werd opgericht door de betreffende gemeenten, die te kampen hebben met ontvolking, dalend draagvlak van voorzieningen, en met bosbranden. Door de laag-renderende landbouw in dit wat drogere rotsachtige gebied wordt steeds meer landbouwgrond verlaten (in dit gebied alleen al zo’n 3,5 duizend hectare). Deze gronden veranderen snel in droog naaldbos, een brandrisico. Gecultiveerde velden met veel groen blad hebben juist een dovend effect. Het park stimuleert brede landbouw met diensten gericht op toeristen en recreanten. Het nabijgelegen klooster op de iconische Montserrat berg trekt jaarlijks al drie miljoen bezoekers, een deel zou ook geïnteresseerd kunnen zijn in streekactiviteiten en -producten. We bezoeken een geitenhouderij, die zelf kaas maakt en verblijfsarrangementen in het bos aanbiedt voor groepen. Tegelijkertijd probeert men een deel van het overwoekerde terrein weer terug in cultuur te brengen als wijngaard, de functie die het een eeuw geleden had.

Hierna bezoeken we een groot landgoed met kasteel, dat al 36 generaties in bezit is van dezelfde familie. Na een grote brand in 1986 besloot de huidige manager, Mr. Frank, de graanvelden weer om te ploegen en wijnstokken terug te planten zoals dat voor WOII het geval was. Naast productie van kwaliteitswijn heeft de hoeve nu ook een restaurant, lodges in het landschap, een privékliniek, golfbaan en landwinkel. Tot slot bekijken we olijfgaarden en proeven de verschillende typen olie, die nog voor het grootste deel in Catalonië verkocht worden. Alle drie maken gebruik van de Montserrat berg als beeldmerk, net als het netwerk van recreatieve paden van het park. De samenwerking tussen de boeren en ook de diensten staan nog aan het begin van de ontwikkeling.

Agrarisch park Baix Llobregat

Dit landbouwpark ontstond uit een boerenprotest in 1976, toen metropolitane verstedelijkingsplannen de agrarische functie in het gebied bedreigden. Het stroomgebied van de lage Llobregat kent de typische problematiek van de verstedelijkte delta’s: oprukkende stad, fragmentatie door infrastructuur, hoge grondprijzen en dalende biodiversiteit. Niet voor niets wijdde de Catalaanse architect Manuel de Solà-Morales er half jaren zeventig al een ontwerpstudio aan bij de Politechnische Universiteit van Catalonië; 45 jaar later is deze architectuuropleiding aangesloten bij het landbouwpark Baix Llobregat. Het park van 3.500 hectare, dat naast de boeren ook door burgers en overheden werd omarmd, werd pas in 1998 geformaliseerd. Het moet vooral de gevarieerde tuinbouw beschermen tegen verstedelijking. Toch bleef dat lang spannend, want in 2012 kon maar net worden voorkomen dat een Amerikaanse casinobaas er Eurovegas zou realiseren. Grondspeculatie blijft een lastig onderwerp, waar iedereen in het gebied mee te maken heeft, maar liever niet al te veel over wil praten.

Het consortium van het park, bestaande uit de provincie Barcelona, kamer van koophandel Baix Llobregat, de boerenvakbond, regio Catalonië en de betrokken gemeenten, richt zich vooral op waterbeheer en het leveren van agronomische expertise. De recreatieve functie is nu nog een bijzaak in dit park, in de toekomst zou verblijfsrecreatie wellicht een optie zijn. In de directe omgeving wonen 800 duizend mensen, in voorsteden van Barcelona. De korte afstand tot de stad en infrastructuur is tevens een grote kans voor de korte ketens, die hier nog van oudsher aanwezig zijn: 70% van de groenten uit het park worden in de provincie Barcelona zelf geconsumeerd. Het gebied voert een eigen merk, Producte FRESC, waarvoor geen verdere kwaliteitseisen gelden. Daarnaast maakt men gebruik van het groothandelsmerk Proximitat, dat versproducten levert die voor minimaal 30% uit Catalonië komen. Sommige restaurants in Barcelona zijn gecommitteerd aan korte ketens en gebruiken FRESC in hun communicatie. De producenten in het park maken gebruik van meerdere distributiekanalen, waaronder ook groothandelsterrein Mercabarna, de grootste van Europa, die naast de wereldmarkt ook lokale ketens faciliteert.

We bezoeken verschillende tuinbouwbedrijven en coöperaties in het gebied, vaak met een lange geschiedenis maar vrijwel allemaal met problemen in de bedrijfsopvolging. Alleen immigranten willen nog werken in de tuinbouw, de Catalanen zelf niet. Momenteel zijn 1.200 mensen werkzaam in de tuinbouw in het park. Het aandeel biologische teelt is zeer hoog, ongeveer de helft, en de variatie is prachtig om te zien: tomaten, tuinbonen, kolen, peulen, snijbiet, peren, appels, kersen, courgettes, pompoenen, caquis en het icoonproduct de artichok. De beleving hiervan is nog gering, want de meeste tuinderijen zitten achter slot en grendel, vanwege de diefstal in het gebied. Dit alles zal in de komende jaren toch tot nieuwe verdienmodellen leiden, denkt het consortium, meer gericht op de stedeling die nu al in het gebied rondfietst.

Planningsinstrumentarium

Nederlandse regio’s werken momenteel aan verschillende nieuwe ruimtelijke concepten die stad en land met elkaar in verband brengen, zoals Van Gogh Nationaal Park, Landschapspark Zuidvleugel en Ringpark Utrecht. Hier hoort ook een juridisch kader en een nieuwe omgang tussen stakeholders bij. We kunnen hierbij de lessen uit andere delen van de wereld goed gebruiken. Enkele lessen uit Barcelona wat betreft ruimtelijke planning:

⁠— Werk stap voor stap

Urgente maatschappelijke kwesties zijn een geloofwaardige aanleiding voor het starten van een park-beweging. Door betrokken overheden, boeren, gebruikers en maatschappelijke organisaties te bevragen en betrekken bij het concept, wordt het scherper en wint het aan momentum. Een convenant tussen sleutelpartijen maakt de weg vrij naar wetgeving en structureel budget voor een parkorganisatie. Deze organisatie heeft een duidelijke missie en expertise. Investeringen, infrastructuur en communicatiemiddelen groeien mee in het proces. Schrik niet terug voor een proces van 20 jaar!

— Landbouwexpertise centraal in het parkconcept

De Nederlandse ontwerptraditie past zich aan de nieuwe werkelijkheid aan om antwoord te geven op regionale vraagstukken van stad en landbouw. In tegenstelling tot Nederland, waar de expertise vanuit private hoek bij de boer terecht komt (adviseurs van agrochemie), staat bij de landbouwparken van Barcelona de agronomische techniek centraal. Deze wordt in de context van het park geleverd aan de boeren, zodat ze heel concreet hun bedrijf kunnen optimaliseren. De boeren waarderen dit, naast de beschermende status van het landbouwpark.

— Merkontwikkeling & specialisatie

Voor het versterken van korte ketens zijn gebiedsmerken van groot belang, zoals FRESC, Proximitat en Montserrat. Het merk kan ook meer omvatten dan streekproducten, bijvoorbeeld een recreatief routenetwerk en verblijfsarrangementen. Groothandelcomplexen in de stad, zoals Mercabarna bij Barcelona, of de Spaanse Polder en The Greenery in Rotterdam, kunnen regionale stromen slim koppelen aan de wereldmarkt, met behoud van efficiëntie en lage kosten. Daarnaast is maatwerk mogelijk. Tuinder coöperaties bij Barcelona leveren aan ziekenhuizen, groentewinkels, restaurants en gezinspakketten.

— Grondbanken voor vitaliteit

Catalonië kent verschillende oudere en nieuwere grondbanken. Sommige zijn publiek georganiseerd, andere coöperatief, meestal gaat het om pacht i.p.v. verkoop. Ongebruikte gronden, bijvoorbeeld van stoppende boeren en overheden, blijven daardoor beschikbaar voor productie. Dit geeft ook nieuwe boeren een kans. Het is geen remedie tegen elke grondspeculatie, maar als de grondbank een zekere schaal heeft kan het een sterkere speler zijn in dit spel dan de afzonderlijke grondeigenaren en pachters. De grondbanken functioneren als een dating-site en brengen met GIS techniek in kaart om welke percelen het gaat.

Vervolgstappen Zuid-Holland

Het viel op dat ten opzichte van het Nederlandse platteland de landbouwparken bij Barcelona weinig landschapsontwerp kennen, behalve de historische irrigatiekanalen. De fragmentatie van het landschap is sterker en door de vele hekken is het beeld geslotener en rommeliger. De agrarische bedrijven kennen minder mechanisatie en kapitalisatie, en meer restruimte is beschikbaar voor biodiversiteit. Of in de woorden van enkele reisgenoten: ”er staat wel veel onkruid tussen”. Op enig moment signaleerde Jan-Willem van der Schans dan ook het ‘Lourdes effect’ (eenmaal daar aangekomen blijkt je eigen probleem vaak mee te vallen). Toch zijn er ook veel overeenkomsten. Net als in Barcelona voelen Nederlandse boeren zich bedreigd door verstedelijking, hebben te maken met hoge grondprijzen en gebrek aan opvolging. Ze staan regelmatig met de hakken in het zand. Ook het contrast tussen innovatiegerichte en communicatieve boeren en hun tegenhangers is heel herkenbaar.

De gevarieerde productie dicht bij de stad en de bijbehorende afzetkanalen spraken tot de verbeelding. Aan het begin van de reis was de mening van de deelnemende boeren nog: ik ga niet boeren in een park. Aan het einde nuanceerde men: als de parkstatus bescherming en vrijheid biedt voor de landbouwfunctie in het gebied op termijn, dan is dat helemaal niet zo slecht in het geval van Midden-Delfland. Net als Montserrat denkt Midden-Delfland aan het opzetten van een eigen (mobiele) melkfabriek, en men is bezig met de criteria van een nieuw gebiedsmerk: Puuur. Het Buijtenland van Rhoon heeft met zijn doelstelling (de leefkwaliteit verbeteren in Rotterdam) eigenlijk al een parkfunctie. Alleen de toegangspoorten, routes en arrangementen ontbreken deels nog. Het streefbeeld voor dit gebied uit 2017 kan worden aangescherpt, mogelijk een middenweg tussen een ruraal en agrarisch park. Beide gebieden gaan komende maanden verder met innovatie van hun praktijk, met behulp van de lessen uit de landbouwparken bij Barcelona.

Lees verder

— Artikel door Koen van Wijk op Nieuwe Oogst

— Projectpagina LTO Noord

Deelnemers reis Barcelona

Albert Boersen – melkveehouder Floating Farm
Anja Jongejan – directeur Gebiedscoöperatie Buijtenland van Rhoon
Hans Koot – transitiemanager verduurzaming voedselsysteem provincie Zuid-Holland
Paul van Leeuwen – ondernemer veevoer Midden-Delfland
Maarten Moerman – melkveehouder Midden-Delfland
Merten Nefs – onderzoeker/ontwerper Vereniging Deltametropool
Debbie Nuijten – beleidsmedewerker landelijk gebied gemeente Midden-Delfland
Paul Roncken – docent landschapsarchitectuur Wageningen / adviseur ruimtelijke kwaliteit Utrecht
Caroline Schakel – adviseur LTO Noord
Jan-Willem van der Schans – onderzoeker korte ketens Wageningen UR
Wiard Visser – ondernemer zorgboerderij Buijtenland van Rhoon
Adjan Vos – ondernemer kip caravan en paardenpension Buijtenland van Rhoon
Koen van Wijk – journalist en hoofdredacteur Onder Glas